Idea utworzenia w Polsce rady sądownictwa zrodziła się w 1981 r. Postulowano wtedy, aby przywrócić naruszoną w czasie PRL zasadę niezależności sądów i niezawisłości sędziów i uwolnić wymiar sprawiedliwości spod kurateli aparatu partyjnego. Potrzeba taka była sygnalizowana zarówno przez społeczeństwo jak i przez samych sędziów, których w tamtym czasie powoływała i odwoływała Rada Państwa na wniosek Ministra Sprawiedliwości.
Nowy organ miał się składać z przedstawicieli władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, a jego głównym celem miało być decydowanie w sprawach personalnych sędziów. Do tej koncepcji powrócono podczas obrad „Okrągłego stołu” w 1989 r. Uzgodniono powołanie Krajowej Rady Sądownictwa, która miała współdecydować o sprawach kadrowych sędziów, przede wszystkim o nominacjach, awansach i przenoszeniu w stan spoczynku, a także zajmować się innymi kwestiami związanymi z sądownictwem i praworządnością. W rezultacie obrad „Okrągłego stołu” uchwalono ustawę z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w której przewidziano, że sędziowie są powoływani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
W praktyce Krajowa Rada Sądownictwa została utworzona na mocy ustawy z 20 grudnia 1989 r. i stała się strażnikiem niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów. Do najważniejszych kompetencji Rady należało rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów wszystkich sądów oraz przedstawianie prezydentowi wniosków o ich powołanie. Ponadto Rada zajmowała się rozpatrywaniem wniosków o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe, wypowiadaniem się w sprawie zasad etyki zawodowej sędziów, wyrażaniem opinii w sprawie propozycji zmian ustroju sądów, zapoznawaniem się z projektami aktów normatywnych dotyczących sądownictwa, wyrażaniem opinii w sprawach dotyczących sędziów i sądów wniesionych przez Prezydenta, inne organy państwowe, a także przez zgromadzenia ogólne sędziów. Ustawa regulowała skład Rady, do której wchodzili: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego kierujący pracami Izby Wojskowej, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, dwóch sędziów Sądu Najwyższego, sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego, dziewięciu sędziów sądów powszechnych, sędzia sądu wojskowego, czterech posłów, dwóch senatorów, osoba wskazana przez Prezydenta oraz Minister Sprawiedliwości. Rada wybierała ze swego grona przewodniczącego i wiceprzewodniczącego, którzy kierowali jej pracami. Obsługę administracyjną zapewniała Kancelaria Prezydenta.
Powołanie Krajowej Rady Sądownictwa było ważnym krokiem na drodze do przywrócenia niezawisłości sędziowskiej będącej gwarancją bezstronności. Dzięki niej możliwe jest maksymalne ograniczenie możliwości oddziaływania na sędziego zarówno ze strony osób zaangażowanych w spór, jak i organów państwa. Wraz z odradzającą się demokracją odradzała się niezależność sądownictwa mająca wielki wpływ na stabilność i gospodarkę państwa. Rozpoczął się proces odbudowy autorytetu sądownictwa, a tym samym właściwej ochrony podstawowych praw i wolności obywateli oraz rzeczywistego utrwalenia standardów państwa prawa.
Status Krajowej Rady Sądownictwa został utrwalony po wejściu w życie ustawy konstytucyjnej z 17 października 1992 r. zwanej „Małą Konstytucją”, a wzmocnienie ustrojowej pozycji Rady nastąpiło w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., kiedy to funkcja Rady jako strażnika niezależności sądów i niezawisłości sędziów została podniesiona do rangi zasady konstytucyjnej wyrażonej w art. 186 ust. 1. Także nowa ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa, którą Sejm RP przyjął 27 lipca 2001 r. wzmacniała pozycję Rady. Ustawa poszerzała zakres jej kompetencji m.in. o współdecydowanie o budżecie wymiaru sprawiedliwości i uchwalanie zbioru zasad etyki zawodowej sędziów. Wkrótce Krajowa Rada Sądownictwa rozpoczęła składanie Ministrowi Sprawiedliwości wniosków o opracowanie projektu planu dochodów i wydatków sądów powszechnych oraz wzięła udział w ustalaniu budżetu sadów wojskowych. To zaowocowało systematycznym wzrostem nakładów na sądownictwo powszechne i poprawą warunków pracy. 19 lutego 2003 r. Krajowa Rada Sądownictwa uchwaliła Zbiór Zasad Etyki Zawodowej Sędziów i od tej chwili czuwa nad jego przestrzeganiem.
Konsekwencją ustrojowego wyodrębnienia Krajowej Rady Sądownictwa było wydzielenie jej budżetu jako odrębnej części budżetu państwa. Po 17 latach działalności – 1 stycznia 2007 r. Krajowa Rada Sądownictwa stała się organem niezależnym finansowo, organizacyjnie i administracyjnie. Dzisiaj Rada wykonuje swoje zadania przy pomocy Biura, którym kieruje Szef, powoływany i odwoływany przez Przewodniczącego Rady po zasięgnięciu opinii Prezydium.
Aktualnie ustrój, zakres działania i tryb pracy Krajowej Rady Sądownictwa oraz sposób wyboru jej członków określa ustawa z 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa, wielokrotnie nowelizowana w kolejnych latach.
POZYCJA USTROJOWA
Charakter ustrojowy Krajowej Rady Sądownictwa od początku budził wątpliwości. Ich źródłem była przede wszystkim niemożność ustalenia pozycji Rady względem innych organów państwa, a w szczególności umiejscowienia jej na tle zasady trójpodziału władz. Trudności te wynikały nie tylko z lakoniczności konstytucyjnych zapisów, ale także z tego, że klasyczna koncepcja trójpodziału władzy nie przewidywała takiego organu jak rada sądownictwa. Niezależnie od różnych poglądów, z punktu widzenia konstytucyjnego, Rada jest strażnikiem niezależności sądów i niezawisłości sędziów. To Radzie zostało przyznane wyłączne uprawnienie do rozpatrywania i oceny kandydatów na stanowiska sędziego i przedstawiania Prezydentowi RP wniosków o powołanie na urząd sędziego. Trybunał Konstytucyjny w swoich wyrokach stwierdził, że Krajowa Rada Sądownictwa jest swoistym, samodzielnym, centralnym organem państwowym, którego funkcje powiązane są z władzą sądowniczą i określił status Krajowej Rady Sądownictwa jako konstytucyjnego, kolegialnego organu państwa, usytuowanego w bliskości władzy sądowniczej, stojącego na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Trybunał podkreślił, że „mieszany skład Rady, w którym są przedstawiciele władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, powoduje, że jest ona organem zapewniającym równowagę i współdziałanie władzy, i tak powinna być ona postrzegana. Stanowi mianowicie gremium, w którym ścierać się mogą różne koncepcje i wizje dotyczące gwarancji niezależności sądów i niezawisłości sędziów”.
SKŁAD I ORGANY
Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym składającym się z dwudziestu pięciu członków pochodzących z organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Podobnie jak w przeważającej liczbie krajów europejskich, skład Krajowej Rady Sądownictwa jest mieszany, przy czym sędziowie stanowią większość (17 z 25 członków). Dzięki temu została zagwarantowana możliwość bezpośredniej odpowiedzialności politycznych struktur państwa za funkcjonowanie sądownictwa, a jednocześnie zapewniony odpowiedni zakres niezależności.
Zgodnie z art. 187 ust. 1 Konstytucji RP Krajowa Rada Sądownictwa składa się z:
- Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego,
- Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego
- Ministra Sprawiedliwości,
- osoby powołanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
- piętnastu członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych,
- czterech członków wybranych przez Sejm spośród posłów oraz
- dwóch członków wybranych przez Senat spośród senatorów.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości oraz Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego zasiadają w Radzie z urzędu. Osoba powołana przez Prezydenta RP pełni funkcję w Radzie bez oznaczenia okresu kadencji, może zostać odwołany w każdym czasie (jego mandat wygasa najpóźniej w ciągu trzech miesięcy od zakończenia kadencji albo opróżnieniu urzędu Prezydenta RP). Natomiast kadencja członków pochodzących z wyboru trwa cztery lata, a sędzia wybierany do składu Rady może pełnić tę funkcję tylko przez dwie kadencje.
Sposób wyłaniania sędziów wchodzących w skład Rady reguluje ustawa o KRS. Do 2018 r. członków Rady z tego grona wybierało Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego wspólnie z przedstawicielami zgromadzeń ogólnych wojewódzkich sądów administracyjnych, Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych, zebranie przedstawicieli zebrań sędziów sądów apelacyjnych oraz zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów okręgów.
Od 2018 r. kompetencję do wyboru 15 członków KRS spośród sędziów realizuje Sejm, który rozpatruje kandydatury zgłaszane przez grupę co najmniej 25 sędziów lub grupę co najmniej 2000 obywateli polskich.
Organami Krajowej Rady Sądownictwa są Przewodniczący i Prezydium Rady. W skład Prezydium wchodzą Przewodniczący Rady, dwóch wiceprzewodniczących i trzech członków Rady. Członkowie Prezydium mogą sprawować swoje funkcje maksymalnie przez dwie czteroletnie kadencje. Przewodniczący reprezentuje Radę oraz organizuje jej pracę, m.in.: zwołuje posiedzenia, przewodniczy obradom, czuwa nad ich przebiegiem i podpisuje uchwały. Prezydium kieruje pracami Rady oraz zapewnia jej właściwe funkcjonowanie między posiedzeniami plenarnymi. W nagłych przypadkach może też, w imieniu Rady, podejmować działania należące do jej kompetencji, z wyjątkiem rozpatrywania spraw indywidualnych.
KOMPETENCJE
Podstawowe kompetencje Krajowej Rady Sądownictwa zostały określone w Konstytucji RP. Do wyłącznej kompetencji Rady należy przedstawianie Prezydentowi RP wniosków o powołanie na urząd sędziego we wszystkich rodzajach sądów. Rada może też występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
W procedurze powoływania sędziów, Rada zobowiązana jest do zagwarantowania prawidłowego doboru kandydatów według przejrzystych kryteriów. Rada wybiera tych kandydatów, którzy, jej zdaniem, dają najwyższe gwarancje należytego sprawowania urzędu. Chodzi tu zarówno o gwarancje profesjonalizmu, jak i „nieskazitelnego charakteru”. Krajowa Rada Sądownictwa ocenia kandydatów do pełnienia urzędu sędziego w dwóch etapach. W pierwszym ocenia ich zespół powołany spośród członków Rady (składa się zarówno z sędziów, jak i parlamentarzystów oraz przedstawiciela Prezydenta RP). W drugim, który odbywa się na posiedzeniu plenarnym, kandydatów oceniają wszyscy członkowie Rady i w głosowaniu wybierają najlepszych. Zespół opracowuje listę rekomendowanych kandydatów, a przy ustalaniu kolejności kieruje się przede wszystkim oceną kwalifikacji. Bierze też pod uwagę doświadczenie zawodowe, opinie przełożonych, rekomendacje, publikacje i inne dokumenty dołączone przez kandydatów do karty zgłoszenia, a także opinię kolegium właściwego sądu oraz ocenę odpowiedniego zgromadzenia ogólnego sędziów. Na posiedzeniu Rada rozpatruje i ocenia zgłoszone kandydatury oraz podejmuje uchwałę, która dotyczy wszystkich zgłoszonych w danym postępowaniu kandydatów. W stosunku do jednych występuje z wnioskiem o powołanie na urząd sędziego, a w stosunku do innych postanawia nie występować z takim wnioskiem.
Każda uchwała Rady podjęta w sprawie indywidualnej wymaga uzasadnienia. Uczestnik postępowania ma prawo odwołać się od niej do Sądu Najwyższego, poza wyjątkami określonymi w ustawie. Jednak, zgodnie z wolą ustawodawcy, przedmiotem badania Sądu Najwyższego jest tylko procedura podejmowania uchwały przez Krajoą Radę Sądownictwa. Rozpatrując odwołanie, Sąd Najwyższy nie zastępuje Rady w ocenie kandydatów na urząd sędziego, nie bada powtórnie ich kwalifikacji zawodowych i etycznych, nie weryfikuje dokonanego przez Radę wyboru, a jedynie rozstrzyga o zgodności zaskarżonej uchwały z prawem. Przepisy o ustroju sądów wyznaczają tylko minimalne, konieczne wymagania, jakie powinien spełnić każdy kandydat ubiegający się o objęcie urzędu sędziego. Spełnienie tych wymagań to warunek konieczny do uczestniczenia w konkursie, ale nie przesądzający o jego pozytywnym zakończeniu.
Szczególny charakter ma także obowiązek Rady uchwalenia zbioru zasad etyki zawodowej sędziów i czuwania nad ich przestrzeganiem. W tym wypadku Rada uchwala zbiór norm postępowania, nakazów etycznych, których przestrzeganie jest ściśle związane z zasadą niezawisłości sędziowskiej. Za naruszenie tych norm, jako uchybienie godności sprawowanego urzędu, sędzia może odpowiadać dyscyplinarnie. Zbiór nie ma charakteru zamkniętego ani wyczerpującego, zakreśla jedynie ogólne ramy zachowań moralnych wymaganych od sędziów.
Zakres zadań i kompetencji Krajowej Rady Sądownictwa jest bardzo szeroki. Obejmuje różne sprawy dotyczące sędziów, m.in. rozpatrywanie wniosków o przeniesienie w stan spoczynku, odwołań sędziów lub asesorów sądowych od zmiany podziału czynności w sądzie, sprawy nominacji asesorów sądowych itd.
Posiedzenia Rady zwykle odbywają się co najmniej raz w miesiącu i trwają 4 dni. Najwięcej czasu Rada poświęca rozpatrywaniu kandydatur na wolne stanowiska sędziowskie. W uzasadnionych przypadkach, Rada może podejmować decyzje również w trybie obiegowym.
Obowiązek opiniowania projektów aktów normatywnych jest kolejnym, ważnym zadaniem Krajowej Rady Sądownictwa. Rada została włączona w proces ustawodawczy z uwagi na konstytucyjną funkcję stania na straży niezawisłości sędziów i niezależności sądów. Oznacza to, że pominięcie Rady w procesie opiniowania projektów dotyczących sądownictwa i sędziów skutkuje stwierdzeniem niezgodności z Konstytucją ustawy z uwagi na wadę procesu ustawodawczego. Prawo do opiniowania dotyczy całego cyklu legislacyjnego: od założeń do projektów ustaw, poprzez projekty rozwiązań ustawowych w trakcie prac rządowych, do projektu, który inicjuje postępowanie w Sejmie. W ostatnich latach nastąpił zauważalny wzrost liczby projektów aktów prawnych przekazywanych Radzie do zaopiniowania. Opinie Rady są publikowane na stronie internetowej i każdy może na bieżąco zapoznać się z ich treścią.
Krajowa Rada Sądownictwa to jeden z filarów ustroju demokratycznego w naszym kraju. Jest organem koordynującym, na poziomie konstytucyjnym, zadania władzy wykonawczej i ustawodawczej w zakresie niezależności sądów i niezawisłości sędziów. W Konstytucji RP została umiejscowiona w podrozdziale poświęconym sądom. Reprezentuje interesy władzy sądowniczej oraz pośredniczy między organami władzy ustawodawczej i wykonawczej w podejmowaniu najważniejszych decyzji dotyczących sądownictwa.
