Obecny ustrój, zakres działania i tryb pracy Rady określają: Konstytucja (art. 186 ust. 1 Konstytucji), ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa z 12 maja 2011 r oraz uchwała Krajowej Rady Sądownictwa z 24 stycznia 2019 r. dotycząca Regulaminu Krajowej Rady Sądownictwa. Pozycję Rady wyznacza także fakt, że zadanie, które zostało jej powierzone - stanie na straży niezawisłości sędziów i niezależności sądów, uzyskało rangę zasady konstytucyjnej.
Nie bez znaczenia dla ustroju i zadań Krajowej Rady Sądownictwa jest orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. W swoich orzeczeniach z 29 listopada 2007 r. (SK 43/06), 16 kwietnia 2008 r. (K 40/07), 27 maja 2008 r. (SK 57/06) i 20 czerwca 2017 r. (K 5/17), Trybunał znacząco wpłynął na sposób funkcjonowania Rady i dostosował go do standardu niezawisłości sędziów i niezależności sądów.
Do najistotniejszych zadań Rady należy:
- rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych, sądów powszechnych i sądów wojskowych oraz asesorów sądowych;
- opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących sądownictwa i sędziów;
- występowanie do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności aktów normatywnych z Konstytucją RP w zakresie dotyczącym niezależności sądów i niezawisłości sędziów;
- przenoszenie sędziów w stan spoczynku oraz wyrażanie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska przez sędziów, którzy osiągnęli wiek przejścia w stan spoczynku;
- rozpoznawanie odwołań sędziów i asesorów sądowych od zmian zakresu czynności;
- uchwalanie zbioru zasad etyki zawodowej sędziów i czuwanie nad ich przestrzeganiem;
- występowanie z żądaniami wszczynania postępowań dyscyplinarnych w stosunku do sędziów oraz odwoływanie się od orzeczeń dyscyplinarnych;
- przeprowadzanie wizytacji sądu lub lustracji pracy sędziego,
- wyrażanie opinii w sprawie odwołania prezesów i wiceprezesów sądów,
- wydawanie stanowisk w sprawach sądownictwa i sędziów.
Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym. Składa się z 25 członków. W jej skład wchodzą:
- Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
- Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,
- Minister Sprawiedliwości,
- osoba powołana przez Prezydenta RP,
- czterech posłów wybranych przez Sejm,
- dwóch senatorów wybranych przez Senat,
- 15 członków wybranych przez Sejm spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych na czteroletnią kadencję,
Rada wybiera ze swojego grona Przewodniczącego i dwóch Wiceprzewodniczących.
Tak jak w większości krajów europejskich, skład polskiej Krajowej Rady Sądownictwa jest mieszany, przy czym sędziowie stanowią większość (17 z 25 członków). Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny, „mieszany skład Rady, w którym są przedstawiciele władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, powoduje, że jest ona organem zapewniającym równowagę i współdziałanie władzy, i tak powinna być ona postrzegana. Stanowi (…) gremium, w którym ścierać się mogą różne koncepcje i wizje dotyczące gwarancji niezależności sądów i niezawisłości sędziów”.
